1939 онд Цагдан сэргийлэх газарт паспортын хэлтсийг 6 хүний орон тоотойгоор байгуулж, Сэлэнгэ, Дорнод, Өмнөговь, Ховд, Завхан, Дорноговь, Хэнтий зэрэг 11 аймгийн цагдан сэргийлэх ангид паспортын бүртгэгч, байцаагч нарыг томилон ажиллуулж байсан бөгөөд 1940 оны 11 дүгээр сарын 23-нд Сайд нарын Зөвлөлийн 44 дүгээр тогтоолоор тус улсад паспортын нэгдсэн журам тогтоон иргэний паспортын дүрэм, түүнийг хэрэгжүүлэх “Ажлын заавар”-ыг баталж, Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1940 оны 67 дугаар тогтоолоор баталжээ.
БНМАУ-ын Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн 1940 оны 11 дүгээр сарын 22- ны өдрийн 44 дүгээр хуралдаанаар:
а. гадаадын иргэдийн зуучлалыг журамлах тухай жанжин Ж.Лхагвасүрэнгийн илтгэл;
б. торгууль, тэмдэгтийн хураамжийн тухай Сангийн яамны санал;
в. БНМАУ-ын аймаг, хот, суурин газрын хилийн дагуух сумдын иргэдийн суурьшил, айл өрхийн бүртгэл болон гадаадын иргэдийн талаар Дотоод явдлын яамнаас тавьсан илтгэлийг тус тус хэлэлцэж Монгол Улсын иргэний паспорт (бор өнгөтэй) олгохоор шийдвэрлэж дүрэм, журмыг баталжээ.
Тус дүрэмд “БНМАУ-д паспортын нэгдсэн журмыг тогтоож, хүн ардыг бүртгэх энэхүү дүрэм нь зүйтэй болохыг ёсоор болгон баталсугай. Паспорт олгох ажлыг явуулахдаа Сайд нарын Зөвлөлөөс гаргасан тогтоолын бодлого шийдвэрийг удирдлага болгон явуулсугай” гэж заасан байна.
1940 онд Дотоод явдлын яамны сайдын тушаалаар Паспортын хэлтсийн дүрэм батлагдан Паспортын хэлтэс, ажилтнуудын ажиллах журам, эрх, үүргийг тодорхойлон заасан байна. Үүнд паспортын ажилтан нь цэргийн хувцас форм, алдар цолтой байх, иргэний паспорт олгох, солих, бүртгэх, хасах, дүрэм зааврын биелэлтийг хянах, паспортын журам зөрчигчдийг торгох, үрэгдүүлсэн гээгдүүлсэн явдлыг бүртгэж шийдвэрлэх, паспорт авах эрхгүй хүмүүсээс паспорт хураан авах, хүчингүй паспортыг устгах, хаяг лавлагааны ажил эрхлэх, эрэн сурвалжлалт явуулах зэрэг олон тооны эрх үүргийг тогтоосон байна.
Ийнхүү 1940 оны 11 дүгээр сарын 23-ны өдөр “Иргэний паспортын дүрэм”- ийг баталж, Улсын цагдан сэргийлэх газрын харьяанд “Паспортын хэлтэс”- ийг байгуулснаар “Улсын бүртгэлийн байгууллага”-ын суурь тавигджээ. Тус байгууллагын анхны даргаар Б.Лувсаншарав томилогдон ажилласан байна.
1941 оны эхээр хот, хөдөөгийн 14 ангийн дарга, паспортын байцаагч нарын нэгдсэн семинар хийж паспорт олгох ажлыг эхлүүлсэн бөгөөд 1943 онд Улаанбаатар хот болон Дорнод, Дорноговь, Өмнөговь, Сүхбаатар зэрэг зарим аймгийн иргэдийг бүртгэж, паспортжуулсан байна. 1945 онд БНМАУ-ын Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор Улаанбаатар хотын цагдан сэргийлэх анги байгуулахад 8 хүний орон тоотой паспортын групп байгуулан Нийслэлийн иргэдийг бүртгэлжүүлэх ажлыг хариуцуулжээ.
1950 онд Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар баталсан “Гэрлэлт ба гэр бүл, асрамж, тэтгэмжийн хууль”-ийг биелүүлэх зорилгоор Сайд нарын Зөвлөлийн 1950 оны 12 дугаар сарын 8-ны өдөр “Иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх байгууллагыг байгуулах тухай” 286 дугаар тогтоол гарч, 1951 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэлийг хөтлөн явуулахаар шийдвэрлэн, бүртгэлийн маягтын загваруудыг баталж, аймаг, хотод бүртгэлийн ажлыг эрхлэн явуулах товчоодыг байгуулж, хүн амын бүртгэл байршлыг тогтоож, гэр бүл болон хүүхэд төрсний гэрчилгээ олгож эхэлсэнээр иргэний бүртгэлийн байгууллагын гүйцэтгэх үүрэг нэмэгдсэн байна.
Иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлыг товчоодын эрхлэгч, сумдад сумын захиргааны нарийн бичгийн дарга нар, нарийн бичгийн даргагүй бол сумын захиргааны дарга нарт тус тус хариуцуулжээ.
Хожим 1954 онд Сайд нарын Зөвлөлийн 602 дугаар тогтоолоор товчоодыг татан буулгаж аймгуудын цагдан сэргийлэх ангид шилжүүлэн, иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлыг эрхэлсэн байцаагчийн орон тоо бий болгож, бүртгэлийн ажлыг аймгийн төв, хотуудад уг байцаагчид, сангийн аж ахуй болон орон нутаг дахь үйлдвэрийн газруудад уг байгууллагын боловсон хүчний эрхлэгчид, сумдад сумын нарийн бичгийн дарга гүйцэтгэж байхаар шийдвэрлэн Дотоод явдлын яамны харьяа Улсын цагдан сэргийлэх газарт иргэний гэр бүлийн хэлтэс байгуулан ажиллуулж байжээ.
БНМАУ-ын Цэргийн ба нийгмийг аюулаас хамгаалах хэргийг эрхлэх яамны сайдын 1959 оны 1 дүгээр сарын 22-ны өдрийн 49 дүгээр тушаалаар Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын Паспортын хэлтэст Улаанбаатар хотын Цагдан сэргийлэх газрын паспорт, гэр бүлийн тасгуудыг нэгтгэж Паспорт, гэр бүлийн байдлыг бүртгэх хэлтэс байгуулжээ.
1960-аад онд улс орны нийгэм эдийн засагт өөрчлөлт гарч, үүнтэй уялдан улс орны хэмжээнд иргэдийн шилжих хөдөлгөөн ихэссэн байна. Энэ үед Паспортын алба хот, хөдөөгийн иргэдэд “иргэний паспорт” олгох ажлыг зохион байгуулах, тоо бүртгэл хөтлөх, гадаадын харьяат нарыг бүртгэх, оршин суух үнэмлэх олгох, хөдөлгөөнийг хянах, гадаадад хувийн хэргээр зорчигчдод зорчих үнэмлэх виз олгох ажлыг хариуцаж байв.
1960 оны 4 дүгээр сарын 7-ны өдөр Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар 1940 оны “Иргэний паспортын дүрэм, заавар”-ыг хүчингүй болгож, нийгмийн хэв журам сахиулахад иргэний паспортын үүрэг ролийг өндөржүүлж, хүн амын бүртгэл, ялангуяа хот, суурин газрын хүн амыг журамлах, засаг захиргаа завсардагсад, эрхэлсэн ажилгүй хүмүүсийг илрүүлэн хөдөлмөрт оруулах зорилгоор Сайд нарын Зөвлөлийн 1960 оны 163 дугаар тогтоолоор “Иргэний паспортын шинэ дүрэм, заавар”-ыг баталж, мөрдүүлсэн нь зохих ач тусаа өгчээ. Иргэний паспорт бүртгэлийн албаны үүрэг өсөн нэмэгдэж, уг байгууллага хөгжин бэхжихийн зэрэгцээ тус байгууллагын хууль, дүрэм, зааварт паспортын албаны чиглэлээр орсон асуудлын хүрээ нэмэгдсээр байв.
Тухайлбал 1962 онд Паспорт, гэр бүлийн байдлыг бүртгэх хэлтсийг паспорт, иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх хэлтэс нэртэй болгож, 1965 онд уг хэлтэст хүүхдийн асуудлыг хариуцуулан иргэний гэр бүл, хүүхдийн хэлтэс гэж нэрлэх болсон байна.
Мөн Сайд нарын Зөвлөлийн 1963 оны 499 дүгээр тогтоолоор баталсан БНМАУ-ын Цагдан сэргийлэх байгууллагын дүрэмд “БНМАУ-ын иргэдэд паспорт олгох, бүртгэх, бүртгэлээс хасах ажлыг эрхэлнэ. Паспортын дүрмээр тогтоогдсон журмыг албан тушаалтан ба ард иргэдээс хэрхэн биелүүлж байгаад хяналт тавьж зөрчигчдөд зохих арга хэмжээ авч байх, ...тус улсад суугаа гадаадын иргэд ба аль ч улсын иргэн биш хүмүүсийн бүртгэлийг эрхлэн хөтөлнө”, мөн БНМАУ-ын иргэн ба тус улсад оршин суугаа гадаадын иргэдээс хувийн хэргээр гадаадад явах ба гадаадад байгаа хүмүүсийг тус улсад хувийн хэргээр урьж ирүүлэх тухай асуудлыг хянан үзэж шийдвэрлэж байх, хаягийн товчооны ажлыг зохион байгуулж ард иргэдэд шилжин бүртгүүлсэн ба оршин суугаа газрын тухай магадлагаа олгох тухай гэх мэт асуудлыг тусгажээ.
“Иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлыг сайжруулах зарим арга хэмжээний тухай” Сайд нарын Зөвлөлийн 1967 оны 325 дугаар тогтоолоор орон нутагт иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлыг аймаг, хотын Ардын депутатын хурлын гүйцэтгэх захиргаанд харьяалуулж, удирдан зохион байгуулах үүргийг Статистикийн төв газарт хариуцуулсан байна. 1969 онд хүн амын тооллого явуулах болсонтой холбогдуулж нийт иргэдийг бичиг баримттай болгох асуудал тавигдсан бөгөөд Сайд нарын Зөвлөлийн 1968 оны 226 дугаар тогтоолоор “БНМАУ-ын иргэний үнэмлэх” бий болгож, “Үнэмлэх олгох дүрэм”-ийг баталснаар аймаг, сумын Ардын Депутатын Хурлын гүйцэтгэх захиргаа үнэмлэх олгох ажлыг зохион байгуулсан байна.
1950-1970 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын паспортын хэлтэс, Улаанбаатар хот болон аймгийн ардын депутатуудын хурлын гүйцэтгэх захиргааны гэр бүлийн байдлыг бүртгэх болон хүүхдийн асуудал хариуцсан байгууллагуудыг төвлөрүүлж нэгдмэл удирдлагатай болгох чиглэлээр нэгтгэх, тусгаарлах талаар холбогдох яам газруудаас зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийж тодорхой хувилбаруудыг хэрэгжүүлж байсан байна. 1970 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газарт насанд хүрээгүй хүмүүсийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх үүрэг бүхий хүүхдийн хэлтэс байгуулагдаж, гэр бүлийн байдлыг бүртгэх асуудлыг Шүүх яаманд шилжүүлсэнээр Иргэний гэр бүл, хүүхдийн хэлтэс татан буугдсан байна. Удалгүй 1971 онд дээрх дүрэмд зөвхөн тухайн иргэний нас, хүйс, оршин суугаа хаягийг тодорхойлсон биеийн байцаалт байсныг өргөжүүлэн, иргэдийн засаг захиргааны харьяалалыг тогтоох, сонгогчдын нэрийн жагсаалт гаргах, бүх төрлийн тэтгэвэр, тусламж олгох, хөнгөлөлт үзүүлэх, цэргийн бүртгэл дайчилгаа явуулах, иргэдийн болон хүүхдийн овог нэр тогтоох, иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэл хөдөлгөөнийг тогтоох зэрэг нийгмийн олон талын үйл ажиллагаанд ашиглах зорилгоор нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан нь чухал ач холбогдолтой болсон байна.
1960-1974 онд Улаанбаатар, Эрдэнэт, Дархан хот болон Сэлэнгэ аймгийн оршин суугчдад иргэний паспорт, бусад аймгийн иргэдэд иргэний үнэмлэх олгосноор Монгол Улсын иргэд хоёр өөр бичиг баримттай болжээ. Энэ нь улсын хэмжээний хаягийн сан байгуулах, иргэдийн тоо бүртгэлийг жигдрүүлэх шаардлагыг хангаж чадахгүй байсан бөгөөд 1974 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв хорооны Улс төрийн товчоо хүн амын бүртгэл, судалгаа, түүнд тавих хяналтыг сайжруулахын тулд улсын хэмжээгээр паспортжуулах ажлын бэлтгэл хангахыг Сайд нарын Зөвлөлд даалгасны дагуу “Бүх иргэдийг паспортжуулах тухай”, БНМАУ-ын паспортын дүрэм, заавар, паспортын хэлтсийн дүрэм, паспортын байцаагч нарын ажлын заавар, хаяг, лавлагааны ажлын заавар гэх мэт тогтоол, дүрэм, заавар зэрэг эрх зүйн актыг боловсруулсанаар паспортын хэлтсийн үйл ажиллагаагаа явуулах эрх зүйн үндэс шинэчлэн бүрдсэн байна.
Иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлын удирдлага зохион байгуулалтыг сайжруулах зорилгоор Сайд нарын Зөвлөлийн 1977 оны 42 дугаар тогтоолоор иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлыг удирдан зохион байгуулах үүргийг Шүүх яаманд хариуцуулж, тус яаманд иргэний гэр бүл, нотариатын хэлтэс, аймаг, хотын гүйцэтгэх захиргаанд иргэний гэр бүл, нотариатын товчоог байгуулжээ.
Ийнхүү паспортжуулах ажил 1981 он гэхэд үндсэндээ дуусаж, Монгол Улсын 16 насанд хүрсэн нийт иргэдийн 97 хувь нь паспорттой болжээ. Энэ ажлын хүрээнд улсын хэмжээнд паспорт бүхий иргэдийн мэдээллийн сан бүрдэж, иргэдийн шилжих хөдөлгөөнд хяналт тавих, мэдээлэл солилцох материаллаг бааз бий болсон төдийгүй иргэдийн шилжилт, оршин суух хаягийн өөрчлөлт, паспорт хураалгах, сольж олгосон тохиолдолд паспортын ажилтан мэдээллийн хуудас бичиж аймаг хотын цагдан сэргийлэх хэлтсийн хаягийн сан, төвийн товчоонд шуурхай илрүүлдэг журам тогтоосон, албан байгууллага, иргэдийн хүсэлтээр лавлагаа өгөх иргэдийн зураг бүхий нэгдсэн сан бий болсон, хугацаатай болон хугацаагүйгээр паспорт олгож, иргэний биеийн байцаалт, шилжилт, хаягийн өөрчлөлт, гэрлэлт, гэр бүлийн байдал, цусны бүлэг зэрэг тэмдэглэлийг багтаасан хууль зүйн ач холбогдол бүхий бичиг баримттай болсон байна.
БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1984 оны “Хүн амын автоматжуулсан төв регистрийг байгуулах зарим арга хэмжээний тухай” 274 дүгээр тогтоолоор Хүн амын автоматжуулсан төв регистр (ХААТР)-ийг бий болгох, БНМАУын харьяат иргэдэд регистрийн дугаар олгохыг даалгаж, хүн амын тухай мэдээллийг цуглуулах, боловсруулах, ашиглах ажлыг гардан хийх хүн амын регистрийн товчоог Статистикийн төв газарт 6 орон тоотойгоор байгуулсан байна. Товчооны даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр Ё.Доржсүрэн, ахлах эдийн засагчаар А.Гэрэл, эдийн засагчаар Ц.Цэдэв, Х.Энхжаргал, А.Энхцэцэг, Г.Навч нар томилогдон ажилласан байна.
Энэхүү товчоо нь 1984-1985 онд ХААТР-ийг бий болгох техник эдийн засгийн гол гол төслийг хийж гүйцэтгэсэн бөгөөд ХААТР-ийн баазын үзүүлэлтүүдийг сонгон хэрэглэгдэх бүх төрлийн маягт, тэдгээрийг хөтлөх, мэдээлэх заавар журам, ангилал, шифр, кодыг боловсруулж батлуулав. Тус алба орон тоо, зохион байгуулалтын өөрчлөлтөд байнга орж байсан бөгөөд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1987 оны 122, 155 дугаар тогтоолыг үндэслэн Статистикийн төв газрын даргын тушаалаар товчоонд хүн ам, орон сууцны тооллогын түр тасгийг байгуулж байсан түүхтэй.
1988 онд багтаан Монгол Улсын харьяат иргэдэд регистрийн карт хөтөлж, регистр /ХААТР-1/-ийн дугаарыг иргэний гэр бүлийн бүртгэлтэй холбож нэгэн цогц мэдээлэл, лавлагааны системийг бий болгожээ. БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1990 оны 6 дугаар сарын 15- ны өдрийн 304 дүгээр тогтоолоор Иргэний бүртгэл, мэдээллийн ажил, үйлчилгээг сайжруулах зорилгоор Төлөвлөгөө, эдийн засгийн улсын хорооны хүн амын статистик, регистрийн товчоо, Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын Паспортын хэлтэс, БНМАУ-ын Иргэний баримт бичгийн төв архивыг нэгтгэн “Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төв”-ийг байгуулж, хүн амын статистик, регистрийн товчоог Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвд нэгтгэсэн байна. Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын харьяа аж ахуйн тооцоон дээр ажиллуулах болжээ.
Тогтоол гарсантай холбогдуулж иргэний бүртгэл, мэдээллийн байгууллагын зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох, бэхжүүлэх, үйл ажиллагааны эрх зүйн орчинг шинэчлэх шаардлага зүй ёсоор урган гарч байв. 1990-ээд оноос Монгол Улсын иргэдийн суурьшилд хөдөлгөөн орж, иргэд сумаас аймагт, аймгаас аймаг, нийслэлд зөвшөөрөл авч хаягийн өөрчлөлт хийлгэлгүйгээр шилжих явдал ихэсч, нүүдэллэх болсон нь зарим орон нутгийн төр, захиргаа, хууль хяналтын болон иргэний бүртгэлийн байгууллага, ажилтны ажилд бэрхшээл учруулах болсон байна.
Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын даргын 1990 оны 7 дугаар сарын 9-ний өдрийн б/445 дугаар тушаалаар Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн зохион байгуулалт, бүтэц, орон тоог төвийн дарга, орлогч нэг, чиглэл хариуцсан ахлах ажилтан хоёр, ахлах мэргэжилтэн нэг, ахлах программ зохиогч нэг, ахлах байцаагч дөрөв, байцаагч ес, ахлах нябо нэг, бүгд 66 нэгжтэйгээр баталсан байна.
Төвийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр хурандаа Ч.Агваан-Очир, орлогч даргаар ахмад А.Гэрэл, чиглэлийн ахлах ажилтнаар дэд хурандаа З.Дашдорж, ахмад А.Чимэдцэрэн нарыг томилон ажиллуулжээ.
Удалгүй гүйцэтгэх үүргийн өөрчлөлтийн дагуу Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 1992 оны 6 дугаар сарын 4-ний өдрийн 175 дугаар тушаалаар Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн удирдлагын бүтцийг нэг, хоёр, гуравдугаар хэлтэс, захиргаа, аж ахуйн тасагтай баталж, удирдлагын орон тоог төвийн дарга, дэд дарга бөгөөд нэгдүгээр хэлтсийн дарга, хэлтсийн дарга хоёр, тасгийн дарга нэг байхаар тогтоож, дэд хурандаа Д.Сандаг-Очирыг Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн даргаар, ахмад А.Гэрэлийг мөн төвийн дэд дарга бөгөөд нэгдүгээр хэлтсийн даргаар, ахмад А.Чимэдцэрэнг хоёрдугаар хэлтсийн даргаар, дэд хурандаа Ч.Азарыг гуравдугаар хэлтсийн даргаар 1992 оны 6 дугаар сарын 1-ний өдрөөс тус тус томилон ажиллуулсан байна.
Тус төв нь 5 хэлтэс, 1 тасагтайгаар нийт 130 гаруй ажилтантайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байжээ.
1992 онд Монгол Улсад шинэ үзэл баримтлал бүхий Үндсэн хуулийг баталсанаар тус оронд ардчилал жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж, хүний эрх, эрх чөлөө баталгаатай хангагдах, төрийн эрх мэдэл зүй ёсоор хуваарилагдах нөхцөл бүрдсэн билээ.
Монгол Улсын Үндсэн хуульд /1992 он/ “Монгол Улсын иргэн улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох, гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрхтэй” гэж заажээ. 1992 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын харьяанд Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төв байгуулагдсанаар “иргэний бүртгэл, мэдээлэл” гэсэн нэр томьёо хэрэглэгдэж, улмаар тус төв нь Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг болж Хууль зүй, дотоод хэргийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний эрхлэх асуудлын хүрээнд иргэний бүртгэл, мэдээллийн үйл ажиллагааг мэргэжил, арга зүйн үүднээс удирдан зохицуулах, хяналт тавих үүрэгтэй ажиллаж ирсэн байна.
Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн эрхэм зорилго нь хүмүүнлэг ардчилсан нийгмийн шаардлага, олон улсын жишигт нийцсэн төрийн бүртгэл, үйлчилгээг хүн амд шударга, ил тод, хүртээмжтэй хүргэхэд оршиж байлаа. “Иргэний бүртгэл, мэдээллийн ажлыг сайжруулах зарим арга хэмжээний тухай” Монгол Улсын Засгийн газрын 1997 оны 4 дүгээр сарын 30-ны өдрийн 104 дүгээр тогтоолоор иргэний гэр бүлийн бүртгэлийн ажлыг аймгийн Засаг даргын Тамгын газарт шилжүүлж, 10000-аас дээш хүн амтай газрын иргэний гэр бүл бүртгэлийн ажлыг сумын Засаг даргын Тамгын газрын ажилтан, бусад суманд сумын Засаг даргын Тамгын газрын даргад тус тус хариуцуулжээ. Үндсэн хуулиар Монгол Улсын нэр, сүлд өөрчлөгдөж, нөгөө талаар иргэний паспортын нөөц дуусч, иргэдэд олгох иргэний паспортгүй болсон, мөн иргэний паспорт нь нууцлалгүй, хүний эрх зөрчсөн олон мэдээлэл агуулсан зэрэг янз бүрийн дутагдалтай шалтгаанаас үүдэн Монгол Улсын Засгийн газар 1999 оны 10 дугаар сарын 13-ны өдрийн 167 дугаар тогтоолоор “Монгол Улсын иргэний үнэмлэх”-ийн загвар, тодорхойлолт, дүрмийг баталснаар “БНМАУ-ын иргэний паспорт”-ыг “Монгол Улсын иргэний үнэмлэх”-ээр солих бэлтгэл ажил эхэлжээ.
Уг ажил Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын баталсан хуваарийн дагуу 1999 оны 12 дугаар сарын 15-наас 2003 оны 1 дүгээр сар хүртэл үргэлжлэн явагдсан бөгөөд Монгол Улсын 16 насанд хүрсэн нийт иргэдийн 96.6 хувь нь иргэний үнэмлэхээ авсан гэсэн тооцоо гарчээ. Монгол Улсын 16 насанд хүрсэн бүх иргэнд иргэний үнэмлэх олгосон нь иргэний бүртгэл мэдээллийн улсын албанд орчин үеийн шаардлага, эрэлт хэрэгцээг хангах мэдээллийн сан бүрдүүлэх нөхцлийг бий болгосон бөгөөд энэ нь төв, орон нутгийн иргэний бүртгэл, мэдээллийн албадад иргэний үнэмлэхийн сүлжээ бий болж иргэдийн баримт бичгийн зөрчлийг арилгахад чухал арга хэмжээ болсон юм. Тэрчлэн иргэдэд иргэний үнэмлэх олгож, ХААТР-21 маягт, бүртгэлийн дэвтрийг зурагжуулснаар улсын хэмжээнд 16-аас дээш насны иргэдийн зурагжуулсан мэдээллийн сан бий болж насанд хүрсэн иргэдийн регистрийн дугаар бүхий “гэрэл зургийн сан” байгуулах нөхцлийг бүрдүүлэв. Энэ нь улсын хэмжээнд мэдээллийн санг үнэн зөв мэдээллээр хангах ач холбогдолтой бөгөөд иргэдийн шилжин суурьших хөдөлгөөнийг цэгцлэх, мэдээллийг холбогдох байгууллагуудад шуурхай хүргэх боломжийг бүрдүүлж өгсөн явдал юм.
Монгол Улсын Хууль зүйн сайдын 1999 оны 11 дүгээр сарын 12-ны 195 тоот тушаалаар батлагдсан “Асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч тогтоох журам”, мөн сайдын 2000 оны 3 дугаар сарын 30-ны өдрийн 123 тоот тушаалаар батлагдсан. “Иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэл хөтлөх журам”, 2000 оны 6 дугаар сарын 27-ны өдрийн 244 тоот тушаалаар батлагдсан “Иргэний овог, эцэг, эхийн нэр, нэр өөрчлөх тухай журам” зэрэг эрх зүйн акт гаргаж хэрэгжүүлсэн нь иргэний гэр бүлийн байдлыг бүртгэх ажлын хууль зүйн үндсийг боловсронгуй болгоход ихээхэн үүрэг гүйцэтгэв. 1999-2008 онд Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн даргаар А.Энхжав, дэд дарга бөгөөд Захиргааны удирдлагын хэлтсийн даргаар Ж.БатЭрдэнэ, Иргэний бүртгэл, мэдээллийн хэлтсийн даргаар Л.Гаваасүрэн, Гадаад паспортын хэлтсийн даргаар Н.Энхцогт, Хяналт, шалгалтын хэлтсийн даргаар Ц.Бямбацогт, Иргэний баримтын төв архивын эрхлэгчээр Д.Эрдэнэчимэг нар тус тус ажиллаж байв.
Монгол Улсад иргэний паспорт олгох ажлыг 1935, 1943, 1960, 1964, 1979 онд цаасан мэдээлэл, хүний хүчин зүйлээр гүйцэтгэж байсан хэдий ч тухай тухайн үеийнхээ нийгмийн хөгжилтэй уялдан алхам алхамаар ахиж байсныг дурдах нь зүйтэй. Харин иргэний үнэмлэх олгох ажилд орчин үеийн техник хэрэгслийг ашигласан нь илүү дэвшилд хүрсэн. Дээр дурьдсан бүх ажил үе үеийн бүртгэлийн байгууллага, түүний албад, удирдлага, ажилтан нарын хөдөлмөр зүтгэлийн үр дүнд амжилттай явагдаж байсныг дурьдахгүй өнгөрч болохгүй юм.
Монгол Улсын Иргэний бүртгэлийн тухай хуульд зааснаар иргэний гэр бүлийн байдлын болон хүн амын өрхийн бүртгэлийг Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төв эрхлэн гүйцэтгэж байв. Энэ бүртгэлд төрсний, гэрлэсний, гэрлэлт цуцалсны, гэрлэлт сэргээсэн тухай бүртгэл хөтлөх, үрчилсний болон эцэг тогтоосон тухай, овог, эцгийн нэр, нэр өөрчилсний, нас барсны бүртгэл, хүйс өөрчлөгдсөн, иргэний үнэмлэх авсан, хүчингүй болгосон, энгийн гадаад паспорт авсан, хүчингүй болгосон, шилжиж ирсэн, явсан, Монгол Улсын харьяатаас гарсан, харьяат болсныг бүртгэж, иргэний бүртгэл мэдээллийн санг бүрдүүлсэн.
Өнөөдөр Засгийн газрын 2002 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдрийн 214 дүгээр тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт иргэн шилжин суурьших хөдөлгөөнийг бүртгэх, мэдээлэх журам”, мөн 2007 оны 263 дүгээр тогтоолоор оруулсан нэмэлт өөрчлөлт, Хууль зүй дотоод хэргийн сайдын 2008 оны 1 дүгээр сарын 2-ны өдрийн 2 дугаар тушаалаар баталсан “Түр оршин суух үнэмлэхийн загвар, тодорхойлолт, заавар”-аар иргэд шилжин суурьших хүсэлт гаргах, түүнийг хүлээн авч шийдвэрлэх, бүртгэх, мэдээлэх ажлыг зохицуулж байна.
Улмаар Хууль зүй дотоод хэргийн сайдын 2003 оны 9 сарын 18-ны өдрийн 168 дугаар тушаалаар “Иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэл хөтлөх журам”, “Иргэний бүртгэл болон иргэний баримт бичгийн бичилтэд өөрчлөлт, залруулга хийх журам, дүгнэлт мэдэгдэх хуудас, иргэний баримт бичгийн бичилтэд өөрчлөлт залруулга хийх бүртгэлийн дэвтэр”-ийг батлуулсан нь иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэл хөтлөх эрх зүйн шинэчлэл болсон.
“Иргэний бүртгэлийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай” Монгол Улсын Засгийн газрын 2007 оны 5 дугаар сарын 23-ны өдрийн 129 дүгээр тогтоолоор иргэний бүртгэл, мэдээллийн үйлчилгээг иргэдэд шуурхай хүргэх зорилгоор 2007 оны 6 дугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн сумдад иргэний бүртгэл хариуцсан 158 орон тооны ажилтан ажиллуулсан нь төр засгаас бүртгэлийн байгууллагыг бэхжүүлж, анхан шатны бүтцийг бий болгосон. Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн даргын 2007 оны 19 дүгээр тушаалаар “Иргэний бүртгэл, мэдээллийн байгууллагаас үндэсний энгийн гадаад паспорт, түүнийг орлох баримт бичиг олгох технологи ажиллагааны журам”-ыг баталж гадаадад зорчих иргэнд олгох баримт бичгийн төрөл, бүрдүүлэх материал, баримт бичгийг хүлээн авах паспорт олгох явцад байцаагч, техникийн гүйцэтгэх ажилтан нарын анхаарах асуудал, хориглох зүйл, паспортыг хүчингүйд тооцох паспортыг түр хугацаагаар хураан авах, орон нутгаас болон Монгол Улсаас гадаадад ажиллаж буй дипломат төлөөлөгчийн болон консулын газраас паспорт авахаар ирүүлсэн материалыг хянах, хэвлэж буцаах үйл ажиллагаа тодорхой болгожээ.
Улсын Их хурлын 2008 оны 12 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний цогц бодлого”, Засгийн газрын 2008 оны 78 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсад бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоог бий болгох үндэсний хөтөлбөр”-т төрийн бүртгэл, мэдээллийн тогтолцоог шинэтгэж, эрх зүйн орчин, мэдээлэл, технологийн дэд бүтцийг бүрдүүлж, улсын бүртгэлийн үйл ажиллагааг үнэн зөв, бодитой хөтлөх зорилтыг дэвшүүлэн тавьсан билээ.
2008-2009 онд Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн даргаар Л.Мөнхбаатар, дэд даргаар С.Энхбаатар, Ж.Бат-Эрдэнэ, Тамгын хэлтсийн даргаар Б.Баатарсайхан, Иргэний бүртгэл, мэдээллийн хэлтсийн даргаар Л.Гаваасүрэн, Гадаад паспортын хэлтсийн даргаар М.Нямсүрэн, Хяналт, шалгалтын хэлтсийн даргаар Ц.Бямбацогт, Мэдээлэл, технологийн хэлтсийн даргаар Б.Чинбат, Иргэний баримтын төв архивын эрхлэгчээр Д.Эрдэнэчимэг нар тус тус ажиллаж байв.
Иргэний бүртгэлд тавих хяналтыг сайжруулах, анхан шатны бүртгэлийн үйл ажиллагааг мэдээллийн сантай уялдуулах, иргэний бүртгэлийн эх сурвалж маягт, үнэт цаас, гэрчилгээг нэг бүрчлэн хянах зорилгоор хэвлэмэл маягт, үнэт цаас, гэрчилгээ нэгбүрийг дахин давтагдахгүй дугаартай болгох ажлыг хийж гүйцэтгэв. Ингэж бүртгэлийн маягт, гэрчилгээг бүрэн дугаартай болгосноор мэдээллийн сангийн аюулгүй байдал, бүртгэл мэдээллийн ажлын үнэн бодит байдлыг хангахад тодорхой ахиц гарсан юм. Монгол Улсын Тэргүүн Шадар сайдын 2009 оны 28 дугаар тушаалаар Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын зохион байгуулалтын бүтцэд Иргэний бүртгэлийн газар нь иргэний бүртгэл, мэдээллийн хэлтэс, гадаадад зорчих эрхийн бүртгэлийн хэлтэстэйгээр ажиллахаар болжээ.
Иргэний бүртгэлийн газар нь хуучин зохион байгуулалттайгаар ажиллаж байсан Иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын төвийн эрхэлж байсан үйл ажиллагааг, Улсын бүртгэлийн ерөнхий хуулийн хүрээнд цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн гүйцэтгэж байна.
Монгол Улсын Их Хурлын 2009 оны 6 дугаар сарын 25-ны өдөр батлагдсан Улсын бүртгэлийн ерөнхий хуулиар иргэний улсын бүртгэлийг төрсний, гэрлэсний, гэрлэлт цуцлуулсны, гэрлэлт сэргээсний, эцэг тогтоосны, үрчилсний, овог, эцэг /эх/-ийн нэр, нэр өөрчилсний, нас барсны, иргэний үнэмлэхийн, гадаадад зорчих эрхийн, биеийн давхцахгүй өгөгдлийн /гарын хурууны хээ/, иргэний байнгын оршин суугаа газрын, шилжих хөдөлгөөний, Монгол Улсын харьяатаас гарсан, харьяат болсон, харьяалал сэргээсний гэсэн 14 төрлийн бүртгэлтэй болгосон.
НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн санхүүжилтээр “Иргэний бүртгэл, паспорт хяналтын нэгдсэн сүлжээ”, “Иргэний бүртгэлийн улсын нэгдсэн сүлжээ” төслийг хэрэгжүүлж 32 нэгжийг онлайн сүлжээнд холбож, нэгдсэн сүлжээ байгуулснаар Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын салбар, нэгжүүд сүлжээнд хамрагдаад зогсохгүй зарим байгууллагууд ажлын уялдаа холбоо, хэрэгцээ шаардлагаараа нэгдэж, сүлжээ үүсгэн харилцан мэдээлэл солилцох болсон.
Тухайлбал Хил хамгаалах ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газар, Тагнуулын ерөнхий газар, Гадаадын иргэн, харьяатын асуудал эрхэлсэн газар, Татварын ерөнхий газар зэрэг байгууллагууд харилцан мэдээлэл солилцож, байнгын ажиллагаатай хилийн боомтуудыг онлайн сүлжээнд холбож, интернетийн сүлжээг ашиглан байгууллага хоорондоо цахим файл хэлбэрээр мэдээллийг солилцох болсон нь иргэний бүртгэлийн мэдээллийг холбогдох байгууллагуудад шуурхай хүргэх, хянах, гарсан асуудлыг цаг алдалгүй шийдвэрлэхэд ач холбогдлоо өгч байна.
Монгол Улсад бүртгэлийн нэгдсэн тогтолцоог бий болгож бэхжүүлэх, улсын бүртгэлийн үйл ажиллагааг төгөлдөршүүлэх нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан зорилтуудын нэг юм.
Улсын Их Хурлын 2009 оны 85, 100 дугаар тогтоолд заасны дагуу Хүний хөгжил сангаас иргэн бүрт хишиг хувь хүртээхдээ иргэний бүртгэлийн тогтолцоог боловсронгуй болгож бэхжүүлэх, “Монгол Улсын иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг явуулах, үүнтэй холбогдуулан иргэний цахим үнэмлэх олгох суурь дэд бүтэц, иргэний биеийн өгөгдөлд суурилсан мэдээллийн нэгдсэн санг бий болгох, иргэнд хувь, хишиг хүртээх үйл ажиллагааг иргэний шинэчилсэн бүртгэлтэй уялдуулан зохион байгуулах арга хэмжээг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байна.
Монгол Улсын иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг хуульд заасан чиг үүргийн дагуу улсын бүртгэлийн байгууллага эрхлэн зохион байгуулсан бөгөөд Улсын бүртгэлийн ерөнхий газарт улсын хэмжээнд удирдах үүрэг бүхий ажлын хэсэг, орон нутагт аймгийн Засаг даргын орлогч болон Засаг даргын Тамгын газрын даргаар ахлуулсан зохион байгуулах дэд ажлын хэсгүүдийг ажиллуулав.
Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын даргын 2010 оны 1 дүгээр сарын 14-ний өдрийн 15 дугаар тушаалаар Иргэний шинэчилсэн бүртгэл явуулах ажлыг улсын хэмжээнд зохион байгуулах үүрэг бүхий “Ажлын хэсэг”-ийг байгуулжээ.
Ажлын хэсгийн ахлагчаар орлогч дарга С.Энхбаатар гишүүдээр орлогч дарга Ц.Пүрэвдорж, Тамгын газрын дарга Б.Баатарсайхан, Иргэний бүртгэлийн газрын дарга Д.Энхцэцэг, Мэдээлэл, технологийн газрын дарга Б.Чинбат, Бүртгэлийн хяналтын газрын дарга Ж.Майзориг, Нийслэлийн бүртгэлийн газрын дарга Г.Анхныбаяр, Орхон аймгийн улсын бүртгэлийн хэлтсийн дарга Х.Цэцгээ, нарийн бичгийн даргаар Иргэний бүртгэлийн орлогч дарга М.Сэлэнгэмөрөн нарыг томилон ажиллуулсан байна.
Монгол Улсын иргэний шинэчилсэн бүртгэл явуулах ажлыг үр дүнтэй зохион байгуулах зорилгоор “Бэлтгэл ажлын”, “Туршилтын”, “Хэрэгжүүлэх” гэсэн 3 үе шаттайгаар төлөвлөлт хийж, хэрэгжилтийг ханган ажилласан байна.
Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын даргын 2010 оны 315 дугаар тушаалаар “Иргэний шинэчилсэн бүртгэл явуулах журам”-ыг баталсан. Энэхүү журмаар бүртгэлийг явуулах, иргэдийг шинэчилсэн бүртгэлд бүртгэх, мэдээллийн сан үүсгэх, бүртгэлийн хяналттай холбогдсон харилцааг зохицуулж өгсөн.
Улсын бүртгэл, статистикийн мэдээллийн давхардал, зөрүүтэй байдлыг арилгах, нэгдсэн ангилал кодыг мөрдөх, улсын бүртгэлийн маягтыг шинэчлэн боловсруулах зорилгоор 2009 онд Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар, Үндэсний статистикийн хороотой хамтарсан ажлын хэсэг байгуулан ажилласан. Энэхүү ажлын хүрээнд Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын даргын 2010 оны 326 дугаар тушаалаар ХААТР маягтыг шинэчлэн, иргэний улсын бүртгэлийн (ИУБ) маягтыг батлав.
Иргэний шинэчилсэн бүртгэл хийх ажлын хэсгийн зохион байгуулалт, ажиллах журам, хяналт, мэдээллийн технологи, ажилтнуудын гүйцэтгэх үүрэг, анхаарах зүйлийг бодит байдал дээр үзүүлэх зорилгоор 2010 оны 6 дугаар сарын 1-нээс 7 дугаар сарын 1-нийг хүртэл дүүргүүдэд бүртгэлийн ажил хийж, нэгж, хэсгүүд дээр ажиллах хүмүүсийг оролцуулж дадлагажуулсан нь урд өмнө хийгдэж байгаагүй сургалтын шинэ хэлбэр байсан бөгөөд дадлагын үр дүнд бүртгэлийн ажилтнууд төв, орон нутагт ажиллах туршлага олж, цаашдаа бүртгэлийн ажлыг шуурхай зохион байгуулах мэдлэг чадвартай болсон байна.
Засгийн газрын 2010 оны 3 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын иргэн хишиг, хувь хүртэх журам”-ын дагуу бэлтгэл ажлыг хангасны үндсэн дээр 2010 оны 7 дугаар сарын 5-ны өдрөөс Монгол Улсын иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг улсын хэмжээнд эхлүүлсэн байна.
Монгол Улсын иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн ажилд Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар, аймаг, нийслэлийн Улсын бүртгэлийн газар, хэлтсийн 707, сум, дүүрэг, хорооны 524 бүртгэлийн ажилтнаас гадна 502 гэрээт ажилтныг түр хугацаагаар нэмж ажиллууллаа.
Иргэний шинэчилсэн бүртгэлд иргэдийг бүрэн хамруулах зорилгоор төрийн байгууллагуудтай дараах чиглэлээр хамтран ажиллаж байна.
Тухайлбал:
Цагдаагийн ерөнхий газартай иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн үеэр гэмт хэрэг, баримт бичгийн элдэв зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, гарсан тохиолдолд баримт, бичиг мэдээллийг харилцан солилцох;
Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга түүний ажлын албатай тухайн орон нутагт иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн ажлыг зохион байгуулахад бүх талын дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх;
Шүүхийн шинжилгээний үндэсний төвтэй иргэний биеийн өгөгдөл хурууны хээ, дижитал фото зураг хэрхэн авч баталгаажуулах талаар сургалт зохион байгуулах;
Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газартай хорих газар ял эдэлж байгаа иргэдийг бүртгэлд хамруулах, зарим тохиолдолд суллагдсан хүмүүсийн хаягийг тогтоох;
Хил хамгаалах ерөнхий газартай хилийн цэргийн алба хаагчид болон хил орчим амьдарч буй иргэдийг бүртгэлд хамруулахад хүн хүч, техник хэрэгслийн туслалцаа авах;
Батлан хамгаалах яамтай цэргийн алба болон дотоодын цэрэгт алба хааж байгаа иргэдийг бүртгэлд хамруулах;
БСШУЯ-тай Монгол Улсын иргэний шинэчилсэн бүртгэлд их, дээд сургуулийн оюутнуудыг хамруулах;

“Монгол Шуудан” ХХК-тай бүртгэлийн маягтыг шуурхай түгээх, төвлөрүүлэх зэрэг болно. Иргэний шинэчилсэн бүртгэлд бүртгүүлэхээр хандаж байгаа иргэний мэдээлэл үндсэн мэдээллийн сантай зөрүүтэй байх, төрсний гэрчилгээгээ хаяж үрэгдүүлсэн, овог, нэр зөрсөн, иргэний үнэмлэхийн хүчинтэй хугацаа дууссан зэрэг иргэний баримт бичгийн зөрчил нийтлэг байсан бөгөөд зөрчлийг арилгахад цаг хугацаа ихээхэн шаардагдаж байлаа.
Баримт бичгийн зөрчилтэй иргэдийн 46.2 хувийг төрсний бүртгэлийн болон иргэний үнэмлэхийн сангийн зөрүүтэй мэдээлэл эзэлж байсан юм. Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанд Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболд иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн явцын талаар мэдээлэл хийсэн байна.
Иргэний шинэчилсэн бүртгэл нь бүртгэлийн байгууллагын ажилтануудын хүч хөдөлмөр, төв, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагын дэмжлэг, туслалцаа, иргэдийн идэвхтэй оролцооны үр дүнд төлөвлөсөн хуваарийн дагуу амжилттай явагдаж, 2015 оны 10 дугаар дугаар сарын 15-ны байдлаар байдлаар нийт 2146833 иргэн иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж, биеийн давхцахгүй өгөгдөө бүртгүүлсэн байна.
Монгол Улсын иргэний бүртгэл нь мэдээлэлд суурилсан хэлбэрээр хөтлөгдөж ирсэн бол иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг орчин үеийн бүртгэлийн чиг хандлагад нийцүүлэн хүний биеийн давхцахгүй өгөгдөл болох гарын хурууны хээгээр баталгаажуулсанаар Монгол Улсад бүртгэлийн нэгэн шинэ үеийг эхлүүлсэн.