Санах ойтой, олон мэдээлэл багтаасан ухаалаг иргэний үнэмлэхтэй болох нь. Олон жил ярьсан энэ асуудлыг Засгийн газраас дэмжсэнээр, ажил эхлэх гэж байна. Ухаалаг үнэмлэхний талаар Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын дарга Л.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

-Ухаалаг үнэмлэх хийх ямар шаардлага байснаа уншигчиддаа эхлээд хэлж өгөх үү?

-Тэгэлгүй яахав. Ямар давуу талтай, юу нь хэрэгтэй талаар хүмүүст мэдээлэл өгөх хэрэгтэй байна.Цахим үнэмлэх нэвтрүүлэх хэд хэдэн шаардлага байгаа. Юуны өмнө нууцлалын асуудал өнөөдөр чухал болжээ. Бидний одоо хэрэглэж байгаа иргэний үнэмлэхийг 1999 онд олгосон. Энэ хугацаанд техник технологи хурдацтай хөгжсөн тул энгийн ахуй хэрэглээний компьютер, хэвлэх төхөөрөмжийг ашиглан иргэний үнэмлэхийг хуурамчаар хийсэн тохиолдлууд гарах болсон. Нөгөөтэйгүүр иргэний үнэмлэхний зургийн чанар, нягтрал муу, хаяг солигдоход дээр нь шошго наадаг зэрэг нь даатгал, халамж, банк, санхүүгийн байгууллага болон төрийн бусад үйлчилгээ, сонгууль зэрэгт иргэний үнэмлэх дээрх мэдээллээр тухайн иргэнийг мөн эсэхийг тогтооход хүндрэл бэрхшээл гарч байна. Олон улсын тэргүүлэх чиг хандлага ч дан ганц хэвлэмэл үнэмлэх гэхээсээ илүү өндөр нууцлалтай, бас цахим мэдээлэл агуулсан, түүнийг хувилж олшруулах буюу хуурамчаар хийх боломжгүй шийдлийг сонгож байдаг юм билээ. Иймд одоо ашиглаж байгаа иргэний үнэмлэхийг олон улсын чиг хандлагад нийцсэн, иргэний биеийн өгөгдөл /хурууны хээ/ болон бусад мэдээллийг агуулсан өндөр нууцлал бүхий цахим үнэмлэхээр солих шаардлага зайлшгүй тулгарч байна гэж үзсэн учраас энэ ажлыг нэвтрүүлэхээр болоод байгаа юм. -Цахим үнэмлэх нэвтрүүлэх хууль эрх зүйн орчин бүрдэж чадсан уу? -Тиймээ, бүрдсэн гэж хэлж болно. УИХ-аар баталсан “Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”-д “төрийн бүртгэлийг цахим хэлбэрт бүрэн шилжүүлж, төрийн бүртгэлд бүртгүүлснийг батлах баримт бичгийг компьютерт уншигдахаар болгон, бусад баримт бичигтэй хоршин хэрэглэдэг болгох”, “иргэний баримт бичгийг цахимжуулах” гэх мэт зорилтуудыг дэвшүүлсэн. Мөн Засгийн газраас баталсан “Монгол Улсад бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоо бий болгох үндэсний хөтөлбөр”-т “Монгол Улсын иргэний эрхийг баталгаажуулах, төрийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэх зорилгоор иргэний цахим үнэмлэхийг бий болгон Монгол Улсын иргэдэд олгох арга хэмжээг үе шаттай хэрэгжуүүлэх”-ээр заасан байдаг. Үүнтэй холбоотой 2011 оны Төсвийн хуульд дээрх арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай мөнгийг улсын төсвөөс санхүүжүүлэхээр тусгасан юм. Энэ сарын 9-ний өдөр Засгийн газраас одоогийн иргэний үнэмлэхийг цахим үнэмлэхээр солих ажлын бэлтгэлийг хангах арга хэмжээ авахыг манай газарт даалгасан. -Цахим үнэмлэх ямар хэлбэр, хэмжээтэй, тухайн хүний талаар ямар мэдээлэл агуулсан байх бол? -Олон давуу талыг нэрлэж болно. Энэ үнэмлэх нь цахим санах ойтой бөгөөд тодорхой мэдээллийг агуулж байдаг нь хамгийн том давуу тал. Мэдээж өндөр технологиор хэвлэх учир нууцлал сайн. Үнэмлэхийг поликарбонат материалаар хийх учир ашиглалт удаан, бат бөх . Бид цахим үнэмлэхийг нэвтрүүлснээр цахим засаглалын суурь болох иргэний бүртгэл, мэдээллийн цогц системтэй болох юм. Төрийн үйлчилгээг иргэдэд шуурхай хүргэх, хүнд суртлыг багасгах, цахим үйлчилгээг хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд төр иргэнийг холбосон түлхүүр болох ба төрөөс хүний хөгжил, нийгэм, эдийн засгийн оновчтой бодлого тодорхойлж хэрэгжүүлэх улмаар үндэсний аюулгүй байдлийг хангахад чухал ач холбогдолтой юм. Хэлбэр хэмжээ нь одоогийнхтой адил. -Иргэний цахим үнэмлэх олголт хэзээнээс эхэлж, ямар хугацаанд дуусгах бол? -Энэ ажил нь гурван үе шатаас бүрдэж байгаа. Эхний ээлжинд цахим мэдээллийг цуглуулах ажил байгаа. Сая болж өнгөрсөн иргэний шинэчилсэн бүртгэлээр мэдээлэл цуглуулах ажлаа хийлээ. Энэ ажлын хүрээнд иргэний биеийн давхцахгүй өгөгдөл буюу хурууны хээ, дижитал зураг, хаяг гээд мэдээллийн нэгдсэн санг бүрдүүллээ. Иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн ажил 2010 оны долдугаар сарын 5-д эхэлсэн ба одоогийн байдлаар 16 ба түүнээс дээш насны нийт иргэдийн 94,9 хувь бүртгэлд хамрагдсан. Харин дараагийнх нь цахим үнэмлэхээ хэвлэж олгох ажил байгаа. Одоо тухайн үнэмлэхийн дотор агуулагдах мэдээлэл, загварыг боловсруулж батлуулах, холбогдох тоног төхөөрөмжүүдийг худалдан авах, суурилуулах, программ хангамжийг худалдаж авах, шинээр боловсруулах, ажиллах боловсон хүчнийг сургаж дадлагажуулах зэрэг бэлтгэл ажлыг хангах юм. Үүнийг хийхэд доод тал нь найман сарын хугацаа шаардлагатай. Бэлтгэл ажлаа дуусгаад цахим үнэмлэхийг хэрэглээнд нэвтрүүлэх ажлаа эхэлнэ. -Цахим үнэмлэхийг иргэдийн гарт өгөх үү. Иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдах иргэд лавлагаа авахаар танай гадаа хонон өнжин дугаарлаж байсан. Энэ мэт асуудал гаргахгүй байх гэдэгт итгэж байна? -Иргэний шинэчилсэн бүртгэлээр бүрдүүлсэн мэдээллийг цахим үнэмлэх олгоход ашиглах учир иргэдэд хүндрэл чирэгдэл учрахгүй. Зураг, хурууны хээ шаардлага хангахгүй, мэдээлэл нь баталгаажаагүй, зөрчилтэй цөөн иргэдийн хувьд дахин мэдээллээ шинэчлэх, зөрчлөө арилгуулах шаардлага гарч магадгүй. Аль болох иргэдэд хүндрэл чирэгдэл учруулахгүй байх талаар анхаарч ажиллаж байгаа. -Цахим үнэмлэхний чипэнд ямар мэдээлэл оруулах юм бэ. Өөр ямар улсад цахим үнэмлэх ашиглаж байгаа бол? -Цахим үнэмлэхийн ажил эхлэхэд хамгийн эхлээд гаднын болон дотоодын туршлагатай мэргэжилтнүүдээс зөвлөх үйлчилгээ авна. Энэ зөвлөх баг цахим үнэмлэхийн загвар, нууцлал, агуулагдах цахим мэдээлэл, түүний багтаамж, шаардлагатай тоног төхөөрөмж, програм хангамж, дэд бүтэц гээд бүхий л нарийвчилсан судалгаа, зөвлөмжийг гаргаж өгнө. Олон улсын туршлага жишгээр чипний багтаамж 16-72 kb хэмжээтэй байдаг юм билээ. Иргэний цахим үнэмлэхийн загвар,тодорхойлолт, дүрмийг Засгийн газар батлах юм.Цахим үнэмлэхэд шилжилт хөдөлгөөн хэдэн удаа хийсэн, жолоо барих эрхтэй эсэх, гэмт хэрэг үйлдсэн үү, зөрчил гаргаж жолооны эрхээ хасуулсан уу гэх мэт олон мэдээлэл байх боломжтой. Гэхдээ одоогоор яг ийм мэдээлэл байна гэсэн эцсийн шийдвэр гараагүй байна. Герман, Бельги, Финлянд, Португал, Эстони, Гонконг, Хятад, Малайз зэрэг Ази, Европын олон орнууд цахим үнэмлэхийг нэвтрүүлсэн. Харин эрүүл мэндийн, нийтийн тээврийн гэх мэт үйлчилгээний хүрээнд бол өндөр хөгжилтэй орнууд аль эрт ашиглаж эхэлсэн. -Иргэний шинэчилсэн бүртгэл дуусаагүй байна. Гадаадад байгаа иргэдээ хэзээ тоолж эхлэх вэ. Тэдэнд цахим үнэмлэх авах боломж бий юу? -Гадаадад байгаа иргэдийнхээ бүртгэлийг ирэх сараас эхлэх гэж байгаа. Энэ ажлыг ГХЯ, НХХЯ-наас гадна гадаадад суугаа ЭСЯ, дипломат төлөөлөгчдийн газартай хамтран хийх юм. Энэ ажлыг богино хугацаанд хийх бодолтой байгаа. Гадаадад байгаа иргэдэд паспортнаас өөр бичиг баримт байдаггүй. Гэтэл иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдахад төрсний гэрчилгээ, иргэний үнэмлэх шаардлагатай байгаа шүү дээ. Иргэдэд чирэгдэл багатай үйлчлэх үүднээс эхний ээлжинд өөрт байгаа бичиг баримтаар бүртгэнэ. Харин хурууны хээг авах юм. Энэ ажил дуусахаар Монгол Улсын хүн ам хэд болсныг хэлэх боломжтой болно. -Өндөр технологиор цахим үнэмлэхээ хэвлэхээр үнэ нь дагаад нэмэгдэх үү? -Яг тэдэн төгрөг гэж хэлэх арай л эрт байна. Иргэний үнэмлэх олгоход авдаг төлбөрөөс хэтрүүлэхгүй байх бодолтой байгаа. Х.Оюунсүрэн