Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын дарга Л.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

-Яг өнөөдөр иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн ажлын явц ямар байгаа вэ?

-Монгол Улсын Их Хурал болон Засгийн газраас холбогдох шийдвэр гарсны дагуу иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн ажлыг долдугаар сарын 5-ны өдрөөс улс орон даяар зохион байгуулж эхэлсэн. Хэдийгээр энэ ажлыг эхлүүлээд гурван сар болж байгаа боловч шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдах ёстой насанд хүрсэн иргэдийн 67 хувь буюу сая 257 мянга 67 хүн хамрагдаад байна. Иймд энэ ажлын явцыг харьцангуй сайн явагдаж байна гэж хэлж болно.

Бидний судалсанаар иймэрхүү цар хүрээтэй ажлыг дэлхийн бусад улс оронд 2-3 жилийн хугацаанд хийж дуусгасан байдаг юм билээ. Манай иргэд ч энэ ажлын ач холбогдлыг ойлгож идэвхитэй оролцож байгааг зориуд тэмдэглэн хэлмээр байна.

-Шинэчилсэн бүртгэлийг ирэх сарын 20 хүртэл сунгасан. Заасан хугацаанд бүртгүүлээгүй тохиолдолд торгууль төлнө гэдэг үнэн үү?

-Иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг иргэдэд хувь хишиг хүртээх ажилтай уялдуулан зохион байгуулж байгаа тул нэн яаралтай хийж дуусгах шаардлагатай чухал ажил. Иймээс бид энэ ажлыг аль болох богино хугацаанд хийж гүйцэтгэхээр төлөвлөж байна. Харин бүртгүүлээгүй бол торгоно гэдэг асуудал одоогоор яригдаагүй.

-Иргэний шинэчилсэн бүртгэл одоо ид үргэлжилж байна. Гэтэл ирэх 11 дүгээр сард улсын хэмжээнд дахиад хүн ам, орон сууцны тооллого явуулахаар шийдвэрлэсэн. Энэ нь иргэдийг давхар чирэгдүүлж байна гэж шүүмжлэх хүн олон байна?

-Одоо зохион байгуулж байгаа шинэчилсэн бүртгэлийг 2009 онд батлагдсан Улсын бүртгэлийн ерөнхий хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд тодруулбал, энэ хуульд заасан иргэний бүртгэлийн шинэ төрөл болох биеийн давхцахгүй өгөгдөл болох хурууны хээг бүртгэх зорилгоор зохион байгуулж байгаа. Энэ нь дэлхийн ихэнх улс оронд энэ онд зохион байгуулж байгаа хүн ам орон сууцны тооллоготой цаг хугацааны хувьд давхцаж байгаа зүйл бий. Хэдийгээр иргэний шинэчилсэн бүртгэл болон хүн ам, орон сууцны тооллого цаг хугацааны хувьд давхцаж байгаа ч зарим хүмүүсийн шүүмжилж байгаа шиг нэг дор, хамтад нь хийх ямар ч боломжгүй, бүртгэлийн зорилго, түүнийг зохион байгуулдаг аргачлал гээд олон зүйлээрээ өөр өөрийн онцлогтой ажлууд. Тухайлбал, иргэний бүртгэл нь байнгын шинжтэй, өдөр тутмын ажил байдаг бол хүн ам, орон сууцны тооллогыг НҮБ-ээс гаргасан зөвлөмжийн дагуу дэлхийн ихэнх улс орнууд 10 жилийн давтамжтайгаар зохион байгуулж дуусгадаг ажил. Мөн тодорхой иргэний төрөлт, нас баралт, гэрлэлт, шилжилт хөдөлгөөн гэх мэт шууд эрх зүйн үр дагавар үүсгэж байдаг үйл явдлыг төрөөс бүртгэж баталгаажуулах зорилгоор иргэний бүртгэлийг хөтөлдөг бол хүн ам, орон сууцны тооллогыг статистик мэдээлэл цуглуулах, судалгаа, шинжилгээний зорилгоор зохион байгуулдаг. Түүнчлэн иргэний бүртгэлийг хийхдээ заавал хуульд заасан нотлох баримтыг үндэслэдэг бол хүн амын тооллогыг зохион байгуулахад иргэдээс нотлох баримт шаарддаггүй гэх мэт дээрх хоёр ажил нь өөр өөрийн онцлог ялгаатай.

-Иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг зохион байгуулахтай холбоотойгоор очер дараалал их үүсч иргэдийг чирэгдүүлж байна гэсэн шүүмжлэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр их гарч байна. Үүнийг ямар нэг хэмжээгээр хөнгөвчлөх боломж байхгүй юу? 

-Иргэний шинэчилсэн бүртгэлийн ажил нь цаг хугацаа, хүн хүч шаардсан үнэхээр нүсэр ажил. Энэ ажлыг сум, хороод дахь 468 нэгжээр, нийт 1733 ажилтан албан хаагч гардан хэрэгжүүлж байгаа. Орон нутаг дахь нэгжүүд буюу сум, хороодод дараалал үүссэн асуудал одоогоор байхгүй. Ачаалал хэвийн жигд байгаа. Дарааллын асуудал төрсний гэрчилгээгээ хаяж үрэгдүүлсэн буюу бичиг баримтын зөрчилтэй иргэдийн хувьд, манай иргэний бүртгэлийн төв архиваас лавлагаа авахтай холбоотойгоор үүсч байгаа. Учир нь шинэчилсэн бүртгэл хийх шийдвэр гарснаас хойших хугацаанд иргэд бичиг баримтын зөрчлөө арилгуулах, үнэн зөв бүртгэлтэй болох зорилгоор хандах нь ихэссэн. Энгийн үед манай архиваар өдөрт дунджаар 600 орчим хүн үйлчлүүлдэг байсан бол одоо өдөрт дунджаар 1900 хүн ирж үйлчлүүлж байна. Энэ нь манай байгууллагын хүн хүч, байр савны бодит бололцооноос хэд дахин давсан ачааллыг үүсгэж байгаа юм. Бид энэ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд бололцоотой бүхий л арга хэмжээг авч байгаа. Тухайлбал, манай архивын ажиллагсад 24 цагаар, хоёр ээлж болон ажиллаж байна. Мөн лавлагааны үйлчилгээний цонхыг нэмэгдүүлж үүндээ орон нутгийн бүртгэлийн хэлтсүүд болон өөрийн газар, хэлтсүүдээсээ ч архивт хүн нэмж томилон ажиллуулсан. Түүнчлэн очер дугаарыг цэгцлэхийн тулд тусгайлсан программ хангамжийг манай инженер, техникийн ажилтнууд зохиож, түүгээрээ иргэдэд дугаар олгож байна. Ер нь өнгөрсөн хугацаанд манай архиваас бичиг баримтын зөрчилтэй гэдэг шалтгаанаар лавлагаа авсан иргэд нийт шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэдийн 5.5 хувийг эзэлж байгаа. Тиймээс үлдэж байгаа 94.5 хувь нь баримт бичгийн зөрчилгүй учраас ямар нэг лавлагаа шаардлагагүйгээр шинэчилсэн бүртгэлдээ хамрагдсан гэсэн үг. 

-Иргэний үнэмлэх нь байсаар байтал иргэдээс яагаад заавал төрсний гэрчилгээ шаардаад байгаа юм бэ. Иргэний үнэмлэхийг нь үндэслээд бүртгэчихэж болохгүй юмуу гэсэн хүмүүс их байна? 

-Бид иргэний бүртгэлийн зөрчлийг арилгаж, үнэн зөв бодитой мэдээлэлтэй болох зорилгоор төрсний гэрчилгээ шаардаж байгаа юм. Төрсний гэрчилгээ нь тухайн хүний хувьд хамгийн анхдагч эх нотлох баримт бичигт тооцогддог. Манай улс 1980 онд улаан паспорт олгох, 1988 онд иргэддээ регистрийн дугаар олгох, 1999 оноос улаан паспортыг иргэний үнэмлэхээр солих зэрэг ажлыг зохион байгуулахдаа иргэдийнхээ мэдээллийг ямар нэг эх нотлох баримттай тулгаагүй. Үүнээс болж бид аль 70, 80-аад онд байсан зөрчлийг арилгаж чадахгүйгээр, түүнийгээ харин ч баталгаажуулах маягтай явсаар ирсэн. Үүнээс болж төрсний гэрчилгээг хаяж үрэгдүүлсэн, улмаар төрсөн он, сар, өдөр, эцэг, эхийн нэр, өөрийн нэр зөрүүтэй байх, овог нэрээ өөрчилсөн зэрэг зөрчил нэлээд гарсан. Түүнчлэн тухайн үед бүртгэл хөтөлж байсан ажиллагсад нь мэргэжлийн бус, орон тооны бус, өөр ажил алба давхар хашдаг хүмүүс байсан, мөн бүртгэлийн ажил бүхэлдээ гар ажиллагаатай байсан зэрэг нь ч үүнд нөлөөлсөн байх талтай. Иргэдийн өөрсдийнх нь санаатай үйл ажиллагаанаас үүссэн зөрчлүүд ч бас их байна. Тухайлбал, дээхнэ үед бол иргэд сургуульд орохгүй, цэрэгт явахгүй, тэтгэвэрт эрт гарах гэж насаа дардаг байсан бол 90-ээд оны дунд үес эхлэн гадаадын өндөр хөгжилтэй улсын их дээд сургуульд суралцах, спортын уралдаан тэмцээнд оролцох гэж, эсвэл тэтгэвэрт гарахаас зайлсхийх зорилгоор насаа нэмэх, гадаад улсад зорчих виз хүсэхтэй холбоотойгоор зургаа солих, бусдын бичиг баримтыг ашиглах, улмаар бусдын бичиг баримтаар бүртгүүлэх гэх мэт зөрчлүүд байна. Тиймээс нэгэнт бий болсон зөрчил дутагдлыг засч залруулах, цаашид гаргахгүй байх талаар бид бүхий л нөөц бололцоогоо дайчилж, бас иргэдтэйгээ хамтран шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа юм. Бид иргэдээс төрсний гэрчилгээ болон иргэний үнэмлэхийг хамтад нь шаардаж иргэний үнэмлэхний мэдээллийн сантай тулгаснаар олон зөрчил, дутагдлыг илрүүлэн засч залруулж байна. Тухайлбал, баримт бичгийн зөрчилтэй гэх үндэслэлээр лавлагаа авсан иргэдийн 46.2 хувь нь төрсний бүртгэлийн болон иргэний үнэмлэхийн сан дахь мэдээлэл зөрүүтэй байсныг залруулсан.

-Тэгвэл цаашид зөрчил гаргахгүй, бүртгэлийг давхцуу¬лахгүй байх талаар ямар арга хэмжээ авч байгаа юм бэ?

-Шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэдийн мэдээлэл Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар дээр ирж нэгтгэгдэн шалгагдаж байгаа. Үндсэн гурван төрлийн шалгалтыг хийж байна. Хурууны хээгээр давхардсан эсэхийг хамгийн түрүүнд шалгана. Дараа нь тухайн хүний мэдээллийг одоогийн байгаа мэдээллийн сантай тулгах ажил хийж байна. Дашрамд хэлэхэд эхний хоёр шалгалтыг хүний оролцоогүйгээр, программ хангамжаар хийчихэж байгаа юм. Иймээс үүнд цаг хугацаа харьцангуй бага орж байгаа. Харин энэ тулгалтын дараа бүртгэлийн ажилтнууд шинэчилсэн бүртгэлээр авахуулсан иргэний зургийг манайд санд байгаа иргэний үнэмлэх болон гадаад паспортын зургийн сантай тулгаж байгаа. Эцэст нь иргэний баримтын төв архивт байгаа цаасан эх баримттай тулган шалгадаг. Шалгалтын явцад шинэчилсэн бүртгэлийн мэдээлэл одоогийн байгаа мэдээллийн сантай зөрөх тохиолдол багагүй гарч байна. Энэ тохиолдолд цаасан эх материалтай нь харьцуулан зөрчлийг арилгаж байгаа. Үүнд цаг хугацаа хамгийн их ордог. Гэхдээ энэ ажлыг богино хугацаанд хийх зорилгоор олон арга хэмжээ авч байна. Зөвхөн энэ ажлын хүрээнд 10 гаруй программ хангамжийг өөрсдийн програмистууд, инженерүүдийн хүчээр шинээр боловсруулан ашиглаж байгаа.

-Их, дээд сургуульд сурч буй оюутнуудыг бүртгэлд яаж хамруулах вэ? Оюутнуудыг байнга оршин суугаа хаягаар нь бүртгэх үү?

-Олон нийтийн дунд хөдөө орон нутгаас ирж суралцаж байгаа оюутнуудыг байнга оршин суудаг хаягаар нь бүртгэх юм байна гэсэн буруу ойлголт яваад байгаа. Хэрэв ингэж бүртгэвэл хичээлээсээ чөлөө авах, орон нутагтаа буцах, замын зардал гээд цаг хугацаа, санхүүгийн хувьд оюутнуудыг ихээхэн чирэгдүүлэх болно. Иймээс энэ бол ташаа мэдээлэл. Өнөөдрийн байдлаар манай улсын 146 их дээд сургуульд нийт 164773 оюутан суралцаж байгаа. Эдгээр оюутнуудын тодорхой хувь нь хөдөө орон нутгаас ирж суралцаж байна. Өөрөөр хэлбэл өөрийн байнга оршин суугаа хаягаасаа хол түр оршин сууж байгаа юм. Есдүгээр сарын 1-нийг хүртэл эдгээр оюутнуудын нилээд хэсэг нь өөрийн байнга оршин суугаа хаягаараа шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан. Харин үлдсэн хэсгийг нь Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам болон их, дээд сургуулиудтай хамтран сурч байгаа сургууль дээр нь бүртгэхээр төлөвлөөд байгаа. Харин нийслэлд байнга оршин суудаг оюутнуудын хувьд тухайн оршин суугаа газрын хороондоо бүртгүүлнэ. Хөдөө орон нутгийн оюутнуудаас гадна хугацаат цэргийн албан хаагч, хорих ангид ял эдэлж байгаа хүмүүс гэх мэт байнга оршин суух хаягаараа бүртгүүлэх боломжгүй хүмүүс байгаа. Эдгээрийг бид Батлан хамгаалах яам, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газар зэрэг холбогдох газруудтай нь хамтран бүртгэнэ.

-Тэгвэл гадаадад байгаа иргэдийг хэрхэн яаж бүртгэх вэ?

-Гадаадад амьдарч байгаа иргэдийг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамруулах үйл ажиллагааг Улсын бүртгэлийн ерөнхий хуульд заасны дагуу хилийн чанадад ажиллаж байгаа Монгол Улсын Дипломат төлөөлөгчийн болон Консулын газар гүйцэтгэнэ. Энэ талаар Гадаад харилцааны яам болон бусад холбогдох байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна. Харин иргэн гадаадаас түр хугацаагаар ирээд буцах тохиолдолд байнга оршин суугаа газрын хаягийн дагуу харъяалах сум, хороондоо шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдах бүрэн боломжтой.

-Шинэчилсэн бүртгэлийг явуу¬лахдаа иргэдийн арван хурууны хээг авч байгаа. Энэ ямар шаардлагатай юм бэ? Яагаад нэг биш, хоёр биш, арван хуруу гэж?

-Биеийн өгөгдөлд суурилсан бүртгэл нь харьцангуй шинэ үеийн технологи. ДНК, нүдний торлог бүрхэвч, хурууны хээ сүүлийн үед судасны хээг зарим улс орнууд иргэний бүртгэлд ашиглаж байна. Үүнээс ашиглахад технологийн болон эдийн засгийн хувьд хямд, иргэний бүртгэлд тохиромжтой нь хурууны хээнд суурилсан бүртгэл юм. Хурууны хээ судлал буюу дактилоскопи нь шинжлэх ухаан болон хөгжөөд зуу гаруй жилийн нүүрийг үзэж байгаа боловч технологийн хөгжлөөс шалтгаалан 1990-ээд оны дунд үеэс нийтийн хэрэглээнд ашиглах болсон. Одоо олон улсад иргэний бүртгэл, хилийн шалган нэвтрүүлэх, гадаад паспорт, виз мэдүүлэх, сонгууль зэрэгт олон орнууд ашиглаж байна. Хэрэглэх хүрээ, зориулалтаасаа хамаараад 1, 2, 10 хурууны хээг авах тохиолдлууд байдаг боловч 10 хурууны хээг авснаар тухайн хүн давхар бүртгүүлэх магадлалыг арилгадаг давуу талтай.

-Ийм нарийн мэдээллийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангаж ажиллаж байгаа вэ?

-Энэ мэдээлэл өөрөө хуульд заасны дагуу маш нууцын зэрэглэлд хамаардаг. Маш нууцын зэрэглэл бүхий мэдээлэлтэй харьцдаг гэдэг утгаараа манай байгууллага Үндэсний аюулгүй байдлыг ханган ажиллах чиг үүрэг бүхий байгууллагын нэг байхаар хуульчлагдсан. Иймээс холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу мэдээллийн аюулгүй байдлыг бүрэн хангаж ажиллаж байна. Энэ чиглэлээр бид тагнуулын болон хууль хяналтын бусад байгууллагатай нягт хамтран ажиллаж байгаа. 

-Энэ шинэчилсэн бүртгэл “Иргэний ухаалаг үнэмлэх”-тэй ямар холбоотой бэ?

-Бидний хэлээд байгаа ухаалаг үнэмлэх гэдэг маань цахим мэдээллийг өөртөө агуулсан цахим үнэмлэх шүү дээ. Цахим мэдээлэлгүй бол цахим үнэмлэхтэй болох боломжгүй. Бас цахим мэдээлэл нь өөрөө үнэн зөв байх шаардлагатай. Энэ ч утгаараа одоо бидний хийж байгаа иргэний шинэчилсэн бүртгэл, үүний үр дүнд үүсэх цахим мэдээллийн бааз нь ухаалаг үнэмлэх хийх анхдагч буюу суурь дэд бүтэц нь болох юм.

-Ер нь энэ их хөл хөдөлгөөн болж иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсаны ач холбогдол нь юу юм бэ гэдэг асуултаар ярилцлагаа өндөрлөе. Одоогоор бол хүмүүс ямар ч байсан Хүний хөгжлийн сангаас хувь хүртэх, сонгуульд оролцох эрхтэй болох юм байна л гэсэн ойлголттой байгаа шүү дээ?

-Монгол Улсын иргэний бүртгэл нь мэдээлэлд суурилсан хэлбэрээр хөтлөгдөж ирсэн. Харин орчин үеийн бүртгэлийн чиг хандлага иргэний мэдээллийг иргэний биеийн давхцахгүй өгөгдөл болох хурууны хээгээр баталгаажуулахад чиглэгдэх болсон. Бид ч энэ чиглэл рүү явж байна. Мөн одоо мэдээллийн санд байгаа иргэдийн зургийн санг өндөр нягтрал бүхий зургаар сольж байгаа бөгөөд энэ нь ирээдүйд дижитал буюу кодлогдсон зургийн сан үүсгэх нөхцлийг бүрдүүлэх юм. Энгийн зургийг компьютер ашиглан адилтгахад хүндрэлтэй байдаг бөгөөд компьютер тухайн зургийг гагцхүү зураг буюу дүрс хэлбэрээр нь таних боломжтой. Харин дижитал зургийн хувьд нүд хоорондын зай, нүд, чих, хамрын хоорондын харьцаа болон бусад үзүүлэлтийг тусгайлан кодолж таниулдаг бөгөөд энэ төрлийн зургийг адилтгахдаа зургийг нь бус харин кодыг нь ашигладаг. Биеийн давхцахгүй өгөгдөл болох хурууны хээ болон дижитал зургийг бүртгэлийн мэдээллийн санд оруулснаар иргэд бусдын бичиг баримтыг ашиглах, нэг иргэн давхар бүртгэгдэх зэргээс урьдчилан сэргийлэх бөгөөд хамгийн чухал нь нэг иргэн нэг бүртгэлтэй болж ингэснээр төрийн үнэн бодитой ой санамж бий болох бодит нөхцөл бүрдэх юм. Түүнчлэн иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг хийж дууссанаар манай улсын иргэний бүртгэл нь бүртгэл талаасаа нэг мөр цэгцэрнэ. Бүртгэл ийнхүү цэгцэрсэн тохиолдолд уг бүртгэлийг татвар, даатгал, нийгмийн халамж, замын цагдаа, хил болон нийтлэг үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагын хэрэгцээнд иж бүрнээр нь ашиглуулах боломжтой болно. Ингэснээр төрийн бодлогын нэгдмэл чанарыг хангах, үндэсний аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, улс орны эдийн засгийн өсөлтөд дэмжлэг үзүүлэх, төрөөс иргэд болон бизнесийн байгууллагад үзүүлэх нийгмийн бүх салбарыг хамарсан үйлчилгээг хүртээмжтэй, шуурхай, үр ашигтай болгох боломжтой болно.